آیه 77 سوره ص

قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجِيمٌ (77)

قالَ فَاخْرُجْ مِنْها: فرمود خداى تعالى بيرون رو از مقام عالى، فَإِنَّكَ رَجِيمٌ‌:

پس بدرستى كه تو مردود هستى و رانده شده از رحمت.

إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي خالِقٌ بَشَراً مِنْ طِينٍ (71) فَإِذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ ساجِدِينَ (72) فَسَجَدَ الْمَلائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ (73) إِلاَّ إِبْلِيسَ اسْتَكْبَرَ وَ كانَ مِنَ الْكافِرِينَ (74) قالَ يا إِبْلِيسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ (75)

قالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ (76) قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّكَ رَجِيمٌ (77) وَ إِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلى‌ يَوْمِ الدِّينِ (78) قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِي إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ (79) قالَ فَإِنَّكَ مِنَ الْمُنْظَرِينَ (80)

إِلى‌ يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ (81) قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ (82) إِلاَّ عِبادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ (83)

ترجمه‌

هنگاميكه گفت پروردگارت بفرشتگان همانا من آفريننده‌ام انسانى را از گل‌

پس چون با تناسب بپايان رساندم پيكر او را و دميدم در او از روح خود پس درافتيد مر او را سجده‌كنان‌

پس سجده كردند فرشتگان تماميشان همگى‌

مگر ابليس كه سركشى نمود و بود از كافران‌

گفت اى ابليس چه بازداشت تو را كه سجده كنى مر آنرا كه آفريدم بدو دست خود آيا تكبر كردى يا بودى از بلند مرتبگان‌

گفت من بهترم از او آفريدى مرا از آتش و آفريدى او را از گل‌

گفت پس بيرون رو از آن همانا توئى رانده شده‌

و همانا بر تو است لعنت من تا روز جزا

گفت پروردگارا پس مهلت ده مرا تا روز كه برانگيخته ميشوند

گفت پس همانا توئى از مهلت داده‌شدگان‌

تا روز آن وقت دانسته شده‌

گفت پس قسم بعزت تو هر آينه گمراه ميكنم آنها را همگى‌

مگر بندگان تو از آنها كه خالص شدگانند.

تفسير

خداوند شمه‌اى از احوال اهل عالم اعلى را كه در آيات سابقه اشاره بآن شده بود براى پيغمبر خود بيان فرموده تا مردم متوجّه شوند بمفاسد صفت تكبّر و تخلّف از فرمان حق از قبيل آنكه وقتى خداوند بملائكه فرمود من ميخواهم انسانى از گل خلق نمايم پس چون كالبد او را با تناسب اجزاء و صورت باتمام رساندم و دميدم در آن بافاضه از عالم قدس روان پاكى را كه براى شرافت آن اضافه بخود نمودم و روح خود خواندم پس سجده كنيد براى عبادت من و شكر نعمت و تجليل و تعظيم او در برابرش چون او حامل انوار محمدى صلى اللّه عليه و آله است و اطاعت او واجب است چنانچه در سوره بقره ذيل آيه شريفه‌ وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لآدم بيان شد پس ملائكه بتمامى سجده نمودند مگر ابليس كه واقعا از جن بود ولى چون مدتها بود با ملائكه مشغول بعبادت خدا بود در ضمن آنها مأمور بسجود

جلد 4 صفحه 480

شد و بواسطه خبث ذات و صفت تكبّر از امر الهى تخلّف نمود و كفر باطنى او آشكار گشت و خداوند باو فرمود چه چيز مانع شد تو را كه سجده نمائى در برابر موجوديكه خلق نمودم من او را بدو دست قدرت و قوّت خودم چنانچه در عيون و توحيد از حضرت رضا عليه السّلام نقل نموده و سؤال فرمود كه آيا تكبّر بيجا نمودى با آنكه مستحق نبودى يا واقعا بلند مرتبه بودى و مستحق تفوّق و آنملعون جواب داد كه من تفوّق ذاتى بر او دارم چون من از آتش خلق شدم كه روشن و نورانى است و او از گل خلق شده كه تاريك و ظلمانى است و منكر علم و حكمت خدا شد و شمه‌اى از اين مقال در اوائل سوره اعراف گذشت كه اگر از جهت نورانيّت آدم عليه السّلام خبر داشت و آنكه قابل مقايسه با نورانيّت آتش نيست ميدانست برترى و فضل او را و خداوند او را از عالم اعلى مطرود و محروم از رحمت خود و هر خير و كرامت فرمود تا روز قيامت و او از خدا مهلت و عمر طولانى خواست تا آنروز و خداوند او را مهلت داد تا روز كه وقت آن معلوم است بعلم الهى و ديگرى اطلاع از آن ندارد و او قسم ياد نمود بعزّت و جلال خدا كه بوسوسه و مكر اغواء نمايد و فريب دهد تمام ذريّه آدم را مگر از آنها كسانيرا كه خداوند خالص نموده است دلهاى ايشانرا براى محبّت خود بتوفيق طاعت و اجتناب از معصيت و شرح اين آيات و بيان وقت معلوم و ساير خصوصيّات در سوره حجر گذشته است.

قال‌َ فَاخرُج‌ مِنها فَإِنَّك‌َ رَجِيم‌ٌ (77) وَ إِن‌َّ عَلَيك‌َ لَعنَتِي‌ إِلي‌ يَوم‌ِ الدِّين‌ِ (78)

فرمود ‌پس‌ بيرون‌ رو ‌از‌ ميانه ملائكه‌ و ‌از‌ ‌اينکه‌ مرتبه عاليه‌ ‌پس‌ محققا تو رانده درگاه‌ الهي‌ هستي‌ و بدرستي‌ ‌که‌ ‌بر‌ تو ‌است‌ لعنت‌ ‌من‌ ‌تا‌ روز جزاء.

قال‌َ فَاخرُج‌ مِنها گفتند قبل‌ ‌از‌ خلقت‌ آدم‌ ‌که‌ ‌خدا‌ طائفه جن‌ ‌را‌ خلق‌ نمود اينها ‌در‌ زمين‌ فساد ميكردند ملائكه‌ مأمور شدند بسياري‌ ‌از‌ مرده جن‌ ‌را‌ ‌که‌ شياطين‌ باشند هلاك‌ كردند و شيطان‌ ‌که‌ رئيس‌ ‌آنها‌ ‌بود‌ اسير كردند و بردند ‌در‌ آسمان‌ ديد ملائكه‌ مقام‌ قربي‌ دارند و دائما مشغول‌ عبادت‌ هستند بطمع‌ اينكه‌ مقام‌ ‌آنها‌ ‌را‌ حيازت‌ كند مشغول‌، عبادت‌ شد ‌حتي‌ خواست‌ ‌بر‌ ‌آنها‌ پيشي‌ بگيرد چون‌ كفر ‌او‌ ظاهر شد خطاب‌ «فَاخرُج‌ مِنها» رسيد.

فَإِنَّك‌َ رَجِيم‌ٌ رجم‌ سنگ‌ ‌را‌ پرتاب‌ كردن‌ ‌است‌ لذا ‌در‌ زناي‌ محصنه‌ حدش‌ رجم‌ ‌است‌ ‌يعني‌ سنگسار كردن‌ ‌او‌ ‌را‌ خداوند پرتاب‌ فرمود ‌از‌ ‌آن‌ مقام‌ ‌به‌ مقام‌ اسفل‌ السافلين‌.

وَ إِن‌َّ عَلَيك‌َ لَعنَتِي‌ لعن‌ ‌بعد‌ ‌از‌ رحمت‌ ‌است‌ ‌در‌ مقابل‌ صلوات‌ ‌که‌ قرب‌ برحمت‌ ‌است‌.

إِلي‌ يَوم‌ِ الدِّين‌ِ دلالت‌ ‌بر‌ دوام‌ لعنت‌ ميكند ‌که‌ ‌هر‌ آني‌ يك‌ مرتبه‌

جلد 15 - صفحه 277

‌بعد‌ پيدا ميكند و معلوم‌ ‌است‌ ‌هر‌ بنده‌اي‌ ‌را‌ ‌که‌ اضلال‌ كند يك‌ ‌بعد‌ پيدا ميكند ‌که‌ ‌آن‌ بآن‌ عذابش‌ افزوده‌ ميشود و تعبير ‌به‌ يوم الدين‌ اشاره‌ ‌به‌ اينكه‌ ‌آن‌ روز بجزاي‌ ‌خود‌ ميرسي‌ و بعذاب‌ جهنم‌ واصل‌ ميشوي‌.

]

(آیه 77)- اینجا بود که می‌بایست این موجود پلید از صفوف ملأ اعلی و فرشتگان عالم بالا اخراج گردد، لذا خداوند به او خطاب کرد و «فرمود:

از آسمانها (و صفوف ملائکه) خارج شو که تو رانده درگاه منی»! (قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ).

اینجا جای پاکان و مقربان است، نه جای آلودگان و سرکشان و تاریک دلان.